همه چیز درباره محصولات استخوانی؛ صنایع دستی خاص و نفیس ایرانی - سرزمین من

به گزارش سرزمین من، قدمت استفاده از استخوان برای ساخت زیورآلات به انسان غارنشین بازمی شود. انسان آن روزگار که برای برطرف نیازهای خود منبعی جز طبیعت نداشت، از استخوان شکار برای ساخت وسایل روزمره، ثبت هنرنمایی ها و ساخت زیورآلات استفاده می کرد. استخوان حیوانات علاوه بر استحکام بالا و قابلیت تراش داده شدن و شکل گرفتن برای فراوری محصولات استخوانی مختلف، رنگ سفید و بافت تقریبا یکدستی داشت که باعث می شد برای نقاشی هم بسیار مناسب باشد.

آثار به جا مانده از عهد پارینه سنگی نشانگر علاقه شدید بشر به حکاکی تصویرحیوانات بر روی عاج ماموت ها است. تصاویر به جا مانده بر روی دیوار غارهای وگل هرد (Vogelherd) در نزدیکی اولم از معروفیت فراوانی برخوردارند. مجسمه، طلسم و ابزارهایی هم از جنس عاج و استخوان در مصر باستان و بین النهرین یافت شده اند که متعلق به قرن سوم قبل از میلاد است.

در قرون چهارده و پانزده به حکاکی بر روی عاج توجه خاصی شد. این نوع حکاکی در قرن 17 به اوج شکوفایی خود رسید و حتی برخی از سلاطین هم به این کار علاقه زیادی نشان می دادند و در نتیجه مجموعه های عظیمی تشکیل شد. کنت فرنز زو ارباخ مسئول اسکان جمعیت زیادی از حکاکان عاج در شهر اودن والد واقع در ارباخ بود. این شهر امروز هم مرکز هنر حکاکی بر روی عاج در کشور آلمان محسوب می شود و موزه عاج آلمان هم در این شهر واقع شده است. در نزدیکی این مکان هم مدرسه آموزش حرفه ای حکاکی بر روی چوب و عاج وجود دارد که آموزش نسل آینده حکاکان را بعهده دارد.

در ایران هم صنایع دستی استخوانی با استفاده از استخوان شتر به علت ماندگاری و استحکام بیش از حد آن، قابل توجه هنرمندان نهاده شد و از آن در هنرهای دستی بومی ایران استفاده می شود. امروزه هنوز هنر خاتم کاری و نقاشی بر روی محصولات استخوان شتر و ساخت زیرآوالات استخوانی در ایران رواج دارد.

مراحل آماده سازی استخوان

پس از ذبح شتر استخوان آن جهت آماده سازی به کارگاه های مخصوص برده و مراحل ویژه ای جهت خارج نمودن چربی و مواد اضافی از سطح و درون استخوان انجام می شود. استخوان حیوان باید به سرعت به کارگاه ها و محل های مورد نظر برده شود. در صورت تاخیر و تعلل، استخوان شتر برای مصارف هنری دیگر قابل استفاده نخواهد بود.

در این کارگاه های ویژه قسمت های مختلف استخوان شتر را در هیدروکسیل که نوعی ماده شیمیایی است، قرار می دهند تا موادی که بر روی سطح و یا درون استخوان قرار دارند تا جای ممکن از آن جدا شوند. سپس استخوان ها را درون موادی مانند پودرهای سنگ مرمر، آب اکسیژنه و یا آب آهک قرار می دهند تا کاملاً سفید و تمیز شود.

پس از آن استخوان ها را با دستگاه های مخصوص برش داده و آماده ساخت وسایل کاربردی و نهایتاً نقاشی و خاتم کاری بر روی آن می نمایند. این فرایند بین 15 تا 30 روز، زمان لازم دارد. بعد از آن می توان استخوان های آماده سازی شده به شکل جعبه، سرمه دان و… به دست هنرمندان سپرده می شود.

خاتم کاری

خاتم کاری را بدون شک باید یکی از زیباترین, چشم نوازترین و اصیل ترین صنایع دستی کشورمان دانست که نه تنها در داخل کشو هواداران زیادی دارد, بلکه برای جهانگرد ها و گردشگران خارجی نیز جذابیت زیادی دارند.

در خصوص اینکه خواستگاه این هنر به کدام شهر باز می شود اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد اما به نظر می رسد محل پیدایش هنر خاتم کاری به شهر اصفهان یا شیراز باز می شود. خاتم کاری بر روی مواد مختلف از جمله چوب, استخوان, فلز و… قابل اجرا است عمدتا محصولات خاتم کاری از چوب درختانی نظیر گردو, آبنوس, عناب, شمشاد و… تهیه می شود اما جالب است بدانید خاتم کاری روی استخوان حیواناتی نظیر اسب, عاج فیل و یا شتر نیز بسیار رایج است.

بسیاری از هنرمندانی که تمایل دارند کارهایی با کیفیت ساخت بسیار بالا را بسازند و به بازار عرضه نمایند از استخوان حیوانات استفاده می نمایند. این استخوان ها به مدت معینی درون آب آهک قرار می گیرند تا به منظور خاتم کاری, رنگی کاملا سفید پیدا نمایند. سپس بر اساس طرح مورد نظر، استخوان با ابزارهای مخصوص برش خورده و سوهان می شود تا در نهایت به طرح مثلثی کاملا صاف و هموار برسند.

سپس این طرح ها با یک چیدمان کاملا منظم در کنار یکدیگر قرار می گیرند و به یاری سریش در محل خود چسبانده می شوند. پس از آن به یاری نخ های مخصوص، این طرح ها به هم بسته می شوند تا به گل های کامل دست پیدا نمایند. پس از اینکه این گل ها آماده شدند، چندین گل در کنار هم قرار می گیرند و فضای خالی بین آنها به یاری سریش یا چسب چوب کاملا پر می شود و در نهایت تحت فشار زیاد به یک تکه یکدست که در اصطلاح به آن قامه می گویند تبدیل می شود.

به منظور اینکه طرح خاتم زده شده در برابر پوسیدگی و گرد و غبار مقاوم باشد باید به خوبی ساییده و بتونه کاری شود و سطح آن به وسیله لاک مخصوص یا سیلر کیلر پوشش داده شود. نکته بسیار مهم در خصوص محصولات خاتم کاری شده آن است که طبیعتا هرچه ظرافت و استحکام این محصولات بیشتر باشد, ارزش نهایی محصول و کیفیت آن نیز بالاتر خواهد بود.

نقاشی بر روی استخوان

به علت آنکه نقاشی بر روی استخوان یکی از رشته های صنایع دستی و هنرهای سنتی می باشد، هنرمندان این رشته بیشتر از نقوش اصیل و سنتی ایرانی مانند هندسه نقوش،گل و برگ های ختایی و بندهای پیچان اسلیمی، تذهیب، بناهای تاریخی، سیاه قلم و صورتهای مینیاتوری استفاده می نمایند.

بعلاوه گل و مرغ و نگارگری و به تصویر کشیدن صحنه های بزم و رزم ایرانی و حکایت های شاهنامه و گلستان و بوستان سعدی و داستان هایی از انبیا نیز بر روی استخوان رواج دارد و بسیار دیده می شود. علاوه بر این خوشنویسی اشعار و احادیث به همراه حاشیه ای از تذهیب و تشعیر نیز در این هنر مورد استقبال مخاطبان بسیار محبوب است.

فرایند جوشانده شدن استخوان به این منظور تا زمانی که به رنگ سفید مورد نظر دست پیدا کنیم ادامه می یابد. میزان درخشندگی و سفیدی استخوان شتر بستگی به میزان جوشانده شدن آن دارد. روش سفید کردن استخوان در کشورهای مختلف به روش های متفاوتی انجام می شود. در ایران استخوان را به مدت 3 ماه در آب آهک قرار می دهند و یا به مدت 72 ساعت در محلول 5 درصد آب اکسیژنه قرار می دهند و در سرانجام، آن را با پودر شوینده و آب به مدت دو ساعت شستشو می دهند. بعد از سفید کردن استخوان و آماده سازی بستر کار، مرحله انتقال طرح بر روی استخوان آغاز می شود.

پس از آنکه استخوان سفید گشته و برش داده و در نهایت آماده نقاشی می شود، بر روی سطح استخوان موادی مانند سریشم زده می شود تا سطح صیقلی آن میزانی چسبنده و پذیرای رنگ شود. بعد از آن این اشکال استخوانی، آماده نقاشی می شوند که به دست هنرمندان نقاش اصفهان نقش آفرینی می شوند و به طرح ها و سبک های مختلف نقاشی می شوند.

هنرمند پس از طرح اندازی نقوش، با استفاده از انواع رنگ های دست ساز سنتی آغاز به رنگ و پرداز آثار می نماید. به علت آنکه نقاشی بر روی استخوان از جمله هنرهای سنتی و اصیل صنایع دستی است که صدها سال عمر می نماید و به عنوان شی ای ارزشمند و عتیقه باقی خواهد ماند، بهتر است از رنگ های طبیعی و دست ساز سنتی استفاده شود، چرا که این رنگ ها به نسبت رنگ های شیمیایی از ماندگاری قابل توجه تری برخوردارند.

بعلاوه هنرمندان رشته نقاشی بر روی استخوان، جهت تزیین بیشتر اثر، گاهی از ورقه های نازک طلا هم در برخی قسمت های آن استفاده نموده و بر ارزش آثار استخوانی و دست ساز خود می افزایند.

بعد از مرحله نقاشی برای ثابت ماندن نقاشی و جلوگیری از پاک شدنشان، بر روی آن ها از ماده ای به نام پلی استر در مرحله آخر استفاده می شود که باعث می شود سطح اثر جلوه ای خاص و براق پیدا کند.

چند نمونه از محصولات استخوانی

همانطور که گفته شد از استخوان در محصولات خاتم کاری استفاده می شود و یا روی محصولات از جنس استخوان طرح کشیده می شود. محصولاتی که از استخوان ساخته میشود بسیار متنوع است. از وسایلی کاربردی مانند چاقو و سرمه دان گرفته تا توسایل تزیینی مانند تابلو و جعبه جواهرات و حتی تاس و تسبیح. در ادامه ما چند مورد از این محصولات را به شما معرفی خواهیم کرد:

جعبه دستمال کاغذی خاتم کاری استخوانی

جعبه های دستمال کاغذی خاتم کاری یکی از موارد محبوب در دکوراسیون خانه است. این جعبه ها در صورتی که از جنس استخوان باشد علاوه بر زیبایی از استحکام و ماندگاری بالایی نیز برخوردار خواهد بود و به دکوراسیون منزل شما حال و هوای سنتی و فرهنگی می بخشد.

جعبه جواهرات استخوانی طرح هرات

جعبه های جواهرات استخوانی با طرح ها و نقوش اصیل ایرانی از باارزش ترین هدیه هایی است که می توان برای افراد فرهنگی و علاقه مندان به صنایع دستی در نظر داشت. این جعبه با طراحی زیبا و ظریف از مجلس هرات می تواند گزینه ای ایده ال از این دست باشد.

جعبه جواهرات استخوانی طرح گل و مرغ

طرح گل و مرغ از زیبا ترین طرح های اصیل ایرانی است که قدمتی چندین ساله دارد و ارزش محصولات استخوانی را چندین برابر می نمایند. این جعبه برخلاف دیگر جعبه ها دارای سه درب می باشد که می توان عنوان جای انگشتر و جواهرات کوچک از آن استفاده کرد.

سرمه دان استخوانی طرح تذهیب

سرمه قدمتی به درازای تاریخ بشر دارد. عمده خواص سرمه نه در کاربرد آرایشی، که در خاصیت درمانی آن است. به هرحال سرمه را به هرمنظوری که استفاده می کنید، برترین راه نگهداری از آن سرمه دان است. سرمه دان های استخوانی یکی از برترین انواع سرمه دان است. این محصول با نقاشی زیبای تذهیب تزیین شده و در متریال این محصول استخوانی.طبیعی بودن و شکل استخوان به وضوح معین است.

چاقو آشپزخانه دسته استخوانی

استخوان در دسته چاقوهای مرغوب هم استفاده می شود. با استفاده از استخوان به عنوان دسته چاقو هم استحکام و عمر این کالای مصرفی بالا می رود، هم با وجود نقاشی بر روی دسته آن، چاقو از وسیله ای معمولی به اثری زیبا در دکوراسیون آشپزخانه تبدیل خواهد شد.

زیورآلات استخوانی

گردنبندهای استخوانی با شمایل زیبا و خاصی که دارند، توجه بسیاری از کسانی که برای استایل ود اهمیت ویژه ای قائل اند را به خود جلب می نماید. با یک گردنبند استخوانی می توانید ظاهری کاملا متفاوت و زیبا به به استایل روزمره خود بدهید.